آثار و اماکن حرم مطهر امام علی علیه السلام

1. صندوق و ضریح
نخستین صندوقی که روی قبر مبارک امام علی(علیه السلام) قرار گرفت، کار داوود بن علی، از بزرگان عباسی، در نیمه اول قرن دوم هجری بود.
بعدها شاه اسماعیل صفوی صندوقی از ساج خاتم کاری شده و نفیس جای آن نصب کرد که با گذشت زمان تغییراتی بر آن انجام شد و ضمن تزیین، تاریخ آن نیز ثبت گردید. در اطراف صندوق، سورة الدهر و حدیث هایی در شأن امام علی (علیه السلام) به خط محمد بن علاء الدین محمد حسین با تاریخ 1198 ق نوشته شد. در ابتدای عصر قاجار، صندوق بسیار زیبا و نفیس از جنس ساج روی قبر استقرار یافت. این صندوق از کارهای زیبای عبدالرحیم شیرازی جد چهارم صنیع خاتم است که در هفت ماه در 000/350 سانتی متر به همت محمد جعفر زند برادر کریم خان زند ساخته شده است. اطراف صندوق کتیبه ای زیبا و مزین به آیه های قرآن تعبیه شده بود و ناصر الدین شاه نیز جعبه ای از الماس و برلیان روی آن قرار داد. صندوق کنونی از ساج خاتم کاری شده بسیار نفیس دوره صفوی است. در اطراف آن سوره الدهر و بعضی احادیث از امام علی(علیه السلام) با خط محمد بن علاء الدین به تاریخ 1198ق ثبت شده است. روی صندوق قبر همواره با پوشش های اهدایی پادشاهان پوشانده می شود. عضدالدوله دیلمی پوششی زیبا روی قبر قرار داد که با گلابتون بافته و تزیین شده بود. این پوشش تا دوره قاجار هم چنان روی قبر قرار داشت زیرا ناصرالدین شاه، که در اواخر قرن سیزدهم هجری به زیارت حرم رفته، از آن پوشش سخن می گوید و می افزاید: «هشت صد سال است که به خوبی روی قبر مطهر بدون هیچ عیبی قرار دارد.»
اما نخستین ضریحی که برفراز صندوق ساخته شد، در 175 ق توسط هارون الرشید و از جنس سنگ سفید بود. این ضریح در عصر عضد الدوله دیلمی بازسازی شد. بعدها، عباسیان ضریحی از جنس فولاد روی مرقد ساختند و سپس پادشاهان صفوی آن را با یک ضریح نقره ای عوض کردند. برچهار گوشه این ضریح، چهار قبه مرصع از سوی سلطان حسین صفوی پیشکش شد. زینب بیگم، دختر شاه طهماسب، نیز قندیلی زیبا برای روشنایی داخل آن هدیه کرد.
آقا محمد خان قاجار در 1211 ق ضریحی از نقره ساخت و جای گزین ضریح قبلی کرد. در 1262 ق ضریح دیگری به دستور عباس قلی خان، وزیر محمد شاه قاجار، ساخته شد و به جای آن نصب گردید. در 1298ق سومین ضریح، که ساخته آقا سید محمد مشیر شیرازی بود، جای گزین ضریح قبلی شد. و سرانجام آخرین ضریحی را که اکنون بر مزار آن امام بزرگوار نصب است، سیف الدین طاهر رهبر اسماعیلیان هند ساخت. بیش از ده هزار مثقال طلای خالص و دو میلیون مثقال نقره در آن به کار رفته و اطراف آن با آیه های قرآن و احادیث امامان تزیین شده است.
گفته می شود در داخل ضریح مطهر علاوه بر امام علی(علیه السلام) حضرت آدم (علیه السلام) و نوح(علیه السلام) نیز دفن هستند.
روضه مطهر مکانی است که ضریح و قبر در داخل آن قرار دارد. این روضه به شکل مربع است و سیزده متر طول دارد که اکنون با سنگ های زیبای مرمر پوشانده شده است. دیوارهای روضه نیز دو متر ارتفاع دارد که نیمی از آن با سنگ های مرمر تزیین شده و نیمی دیگر به صورتی زیبا آینه و کاشی کاری شده است.

روضه مطهر شش در دارد:
1 ـ وسط ایوان طلا دری قرار دارد که در 1219 ق کار گذاشته شد. این در را حاج محمد حسین خان اصفهانی صدر اعظم به آستان مقدس هدیه کرده بود. مدتی بعد درِ دیگری جای آن نصب شد که از جنس طلا و مزین به سنگ های گران قیمت و بسیار زیبا است. روی آن حدیثی با این عنوان چشم را روشنی می بخشد: «علی مع الحق والحق مع علی، ولن یفترقا حتی یردا علی الحوض».
2 ـ دری داخل رواق سمت راست در 1283 ق، زمان سلطان عبدالعزیز، نصب شده است. هزینه این در را حاج علی خان، از نیکوکاران ایرانی، تأمین کرد. این درب در سمت راست زائرانی که داخل حرم می شوند قرار دارد.
3 ـ داخل رواق سمت چپ دری قرار دارد که به سال 1287 ق، هم زمان با زیارت ناصر الدین شاه، نصب شده است. در 1376 ق دو درب یاد شده جای خود را به درهای جدید داد که از لحاظ زیبایی و استحکام بسیار بهتر بودند. این درها با تلاش و پی گیری حجة الاسلام سید محمد کلانتر و باهزینه یکی از نیکوکاران ایرانی به نام مرحوم حاج محمد تقی اتفاق تهرانی ساخته شد. بر بالای سر در آن درها عبارت هایی به این شرح حک شده است: «قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله): انا مدینة العلم وعلی بابها، الحق مع علی وعلی مع الحق، علی قسیم الجنة و النار، حبه جنة، وصی المصطفی حقا، علی، امام الانس والجنه».
4 و 5 ـ دو درب هم در بالا سر امام، سمت غرب حرم، قرار دارد که به سال 1316 ق نصب شده جنس اش نقره است و آن را دختر امین الدوله و همسر محمد علی شاه به آستان اهدا کرده است. درب دیگر در 1315 ق نصب شده و واقف آن حاج غلام علی مسقطی است.
6 ـ دری رو به روی درب پیشین صحن مطهر است که با طلا تزیین و به سال 1341 ق در رواق مطهر نصب شده است.

2. رواق ها و درهای آن
حرم رواقی دارد که صحن را به روضه وصل می کند. این رواق با کاشی های آبی مزین شده و در آن آینه و شیشه کاری زیبایی انجام گرفته است. قسمت شرقی رواق اولین بار در 1285 ق شیشه کاری شد و هزینه آن را حاج حمزه ترکی خویی، از تاجران نیکوکار نجف، تأمین کرد. ناصر الدین شاه در سفر خود حاج حمزه
را به هنگام انجام این عمل خیر دیده به او نشان و خلعت داده است تا کار را به اتمام برساند. این رواق از طریق دری به دیوار صحن وصل است. تمامی کف حرم سنگ فرش است که از معدن های نجف به دست آمده و از جنس مرغوب است.
این رواق در 1307 ق بازسازی شد و در 1369 ق شیشه ها و سنگ های قبلی آن را کندند و شیشه ها و سنگ های جدیدی به دیوار آن نصب کردند.

1 ـ 2 ـ درهای رواق ها
سمت رواق ها درهایی تعبیه شده که زائران مرقد شریف را به درون صحن می رساند. داخل ایوان طلا، دری قرار داشت که در 1219 ق، ابتدای عصر قاجار، ساخته شده بود. این درب در 1373 ق به سرمایه سه تن از نیکوکاران تهرانی و با هزینه ای معادل نیم میلیون تومان عوض شد. ساخت درب جدید، که مزین به آیه های قرآن، حدیث و شعرهای زیبا است، سه سال به طول انجامید. این در با روکشی از طلا تزیین شده و هنوز در مقابل باب الطوسی صحن قرار دارد.
دو درِ دیگر ؛ یکی سمت راست حرم، که در 1283 ق به هزینه لطف علی خان زند، از پادشاهان زندیه، ساخته و نصب شده بود و درِ دیگری در سمت چپ حرم، که در 1287ق باحضور ناصر الدین شاه نصب گردید. این دو، در 1376 ق جای خود را به درهای ساخته شده از طلای ناب داد که در آن نهایت ذوق و هنر به کار رفته بود. آیه، حدیث و شعر فارسی زینت بخش این درها است.
اما دو درب دیگری رواق ها را به روضه مبارک متصل می کند؛ یکی سمت شمال قرار دارد که به سال 1316ق که نصب و هزینه آن از سوی دختر امین الدوله، صدراعظم ناصری، تأمین شد و درب دیگر به سال 1318 ق سمت جنوب نصب شد. این دو در با پوششی از نقره ساخته شده است.
درب ششم از نقره بود که در 1341 ق با درب طلا عوض شد. به لحاظ وزن و ارزش مادی، این در از سایر درهای حرم با ارزش تر است. هزینه ساخت آن 1200 لیره طلا بود که آن را مادر رییس آل فتله حاج عبد الوهاب وقف حرم کرد. این در به باب المراد معروف است.

3. ذخایر و نفایس حرم
از دیرباز، همواره پادشاهان و بزرگان هدیه هایی را به رسم یاد بود و گرامی داشت مقام آن امام همام به حرم تقدیم و پیشکش می کردند که بسیاری از آن ها در داخل ضریح، حرم و یا خزانه نگه داری می شد. تا عصر قاجار، در داخل ضریح و خارج آن قندیل های طلا و نقره و شمع دان های زیبا، کار روشنایی را انجام می داد و تعداد قندیل های بزرگ به هجده عدد می رسید.
یک جفت شمع دان طلایی بزرگ وقف سلطان عبد المجید عثمانی، در حرم مطهر نصب بود و یک جفت شمع دان کوچک و گران بهایی را نیز ناصرالدین شاه به حرم هدیه کرده بود. یکی از قندیل ها هم هدیه علی مراد خان زند بود.
در داخل خزانه جواهر و اشیای طلایی و نقره ای فراوانی از پادشاهان مختلف نگه داری می شد که ناصرالدین شاه یک جعبه آن را دیده و آن را از جواهر اهدایی نادرشاه می داند که از هند آورده بود. در داخل ضریح نیز شمشیر جهانگشا، نشان شمایل امام علی(علیه السلام)، تربت های مخصوص سیدالشهداء و حضرت ابوالفضل نگه داری می شد.و یک تاج از پادشاهان هند با یاقوت های گران بها در سمت بالای سر آن حضرت آویخته بود. بسیاری از این ذخایر در تهاجم وهابی ها به کربلا غارت شده است.

4. گنبد و مناره ها
برای نخستین بار در دوره علویان طبرستان، گنبدی برفراز بقعه و مزار امام علی (علیه السلام) برپا شد. محمد بن زید علوی، ملقب به داعی صغیر، به سال 270 ق گنبدی از گچ سفید برفراز ضریح قرار داد.
ابوالهیجاء عبد اللّه بن حمدان، در 292 ق گنبد عظیم و مرتفعی ساخت و حصاری پیرامون آن برافراشت. در دوران صفویه، شاه طهماسب آن گنبد گچی را کاشی کاری کرد و حرم مطهر را گسترش داد. گنبد کاشی کاری شده تا عصر نادری، هم چنان پابرجا بود. نادر شاه، که در 1156 ق به زیارت مرقد مطهر آمده بود، دستور داد کاشی های کهنه گنبد را بکنند و آن ها را تذهیب کنند. او ثروت فراوانی برای طلاکاری گنبد صرف کرد و هدیه های نفیسی به خزانه حرم تقدیم نمود. بربالای گنبد کتیبه ای قرار دارد که بانی آن را معرفی می کند: «شکر و سپاس خدا را که این گنبد منور و روضه مطهر اعظم السلاطین به دستور و تأیید پادشاه مقتدر سلطان نادرشاه که خداوند سلطنتش را برقرار و عدالت و احسانش را افزون نماید در سال 1156 تذهیب شد».
هم چنین چند بیت شعر از شاعر معاصر نادرشاه، سید حسین بن میر رشید التقوی هندی حائری (ف 1170 ق)، روی گنبد نوشته شده که مطلع آن چنین است:
اطلع الشمس قد راق التوافرا * * * ام نار الکلیم بدت من جانب الطور
این تذهیب و طلاکاری، که از مشهورترین آثار تاریخی است، توسط دویست صنعت گر ماهر انجام شده است.
داخل گنبد با کاشی معرق تزیین شده است. کاشی آن از بهترین و ممتازترین نوع است. ارتفاع گنبد تا نوک قوس 35، محیط آن پنجاه و قطر آن حدود شانزده متر است و تعداد سیزده هزار آجر طلا در آن به کار رفته است. در بالاترین قسمت آن سوره (فتح) «انا فتحنا لک فتحاً مبینا»، به خط محمد علی اصفهانی، و پس از آن سوره جمعه نگاشته شده است. در قسمت میانی گنبد سوره «عم یتساءلون» و تعدادی از شعرهای ابن ابی الحدید و در قسمت انتهایی سوره «هل اتی» با تاریخ 1121 ش ثبت شده است. این گنبد دارای دوازده پنجره است که با کاشی های زیبا تزیین یافته است. در 1304 و 1348ق اندکی از روکش فرسوده شده آن بازسازی شد. این کار زیر نظر معمار معروف، حاج محسن، و مشاوران او انجام گرفت. آن ها بخشی از طلای فرسوده را کندند و دوباره با روکش طلای جدید پوشاندند.
در 1391 ق نیز یکی از تاجران عراقی به تذهیب و طلاکاری برخی از قسمت های گنبد پرداخت و 8787 قطعه آجر تذهیب شده در آن به کار برد.
در اطراف گنبد مبارک و مطهر، دو مناره بسیار زیبا چشم را از چندین کیلومتری روشنی می بخشد. یکی از مناره ها سمت جنوب و دیگری در شمال مرقد قرار دارد. این مناره ها ابتدا با کاشی تزیین و در دوران نادرشاه، به سال 1156 ق، تذهیب و طلاکاری شده است. روی مناره شمالی، مجاور قبر علامه حلی، وجود چند بیت شعر فارسی نشان از معماری ایرانی دارد. تاریخ تذهیب و نام کاتب نیز بر روی آن حک شده است. مطلع شعر چنین است:
ولی الله ازین گلدسته فیض * * * که بر نه آسمان شد سایه گستر

در مناره جنوبی، یعنی مجاور قبر مقدس اردبیلی، پنج بیت شعر عربی و تاریخ تذهیب آن به چشم می خورد:
و یعجب کل نور من سناه * * * کما شمس الضحی بل صار انور
بالای مناره ها، پنجره های منقشی است که روی بعضی از آن ها تاریخ تذهیب آن نوشته شده است. پس از طلاکاری مناره ها توسط نادر شاه، شکاف هایی در آن ها پدید آمد و ورقه های طلا فروریخت. لذا حاج محمد حسین اصفهانی، وزیر فتحعلی شاه، دستور مرمت و بازسازی آن ها را در 1336 ق صادر کرد و مناره جنوبی بازسازی شد.
در 1281 ق عبد العزیز خان عثمانی به ترمیم و بازسازی مناره ها پرداخت و مناره شمالی در 1315 ق توسط سلطان عبد الحمید عثمانی ترمیم شد. اما بازهم سر هردو مناره کج بود. ادیب الملک که در آن دوران مناره را دیده از کجی آن سخن می گوید: «معلوم شد اگر هزار مرتبه خراب کنند و بسازند بازهمان است زیرا رو به مدینه و قبر مطهر جناب نبوی(صلّی الله علیه و آله) تعظیم می کند».
در 1352 ق وزارت اوقاف وقت بازسازی دوباره مناره جنوبی را بر عهده گرفت. طول یکی از آن ها حدود 35 متر است. نیمی از آن سنگ و بقیه، تا سر مناره، با طلا زر اندود شده و بالای آن سوره جمعه نقش بسته است.

5. صحن
صحن مرقد مطهر در زمان شاه عباس صفوی با طراحی های بدیع و هندسی شیخ بهایی احداث شد. این صحن چهارگوش دارد و حرم را چون نگینی در خود جای داده و دارای حجره و اتاق هایی در دو طبقه است. هر حجره ای ایوانی کوچک دارد که تا اوایل قرن چهاردهم هجری محل سکونت عالمان، مدرسان و طلبه های حوزه علمیه نجف بود. در زمان شاه صفی، برای نخستین بار، دیوارهای صحن را کاشی کاری کردند
و سقف این ایوان ها و حجره ها نیز با کاشی های بسیار زیبا و نفیس اصفهان تزیین شد. دیوار پیرامون صحن هفده متر ارتفاع دارد که به شکل مستطیل اطراف آن را فراگرفته است. طول دیوار از جنوب به شمال 77 و از شرق به غرب 72 متر است. ظاهراً نادرشاه تعمیراتی در صحن انجام داده است؛ زیرا نام او بر بالای سر در ورودی ثبت شده است. این اقدام او با هزینه اهدایی از سوی همسرش، در 1156 ق، مدت چهار سال به طول انجامید. از آن کاشی کاری اکنون فقط قسمتی از آن در ایوان العلماء باقی مانده است چون در 1197 ق علی مراد خان زند آن را بازسازی کرد.
در 1323 ق، سنگ ها و کاشی های صحن کنده شد و بر سردر ورودی زائران فروریخت و تعدادی از زائران کشته شدند. این حادثه باعث شد دولت عراق تمام کاشی کاری های صحن را از نو احیاء و بازسازی کند که این کار چهار سال زمان برد.
تا ابتدای دوره قاجار در کف صحن قبرهای زیادی وجود داشت که برخی از آن ها از سطح زمین بلندتر بود و حرکت زائران را با کندی مواجه می کرد. با تلاش علامه سید مهدی بحر العلوم راهروهای زیرزمینی حفر شد و آن قبرها به پایین انتقال یافتند. پس از آن صحن مسطح و سنگ فرش شد. این کار در 1206 ق و با هزینه یکی از نیکوکاران ایرانی صورت گرفت. در 1315 ق سنگ های حیاط صحن به دستور سلطان عبد الحمید عثمانی کنده شد و راهروهای زیرزمینی ترمیم و بازسازی گردید. در این هنگام قبر تعدادی از پادشاهان نیز کشف شد. هم اکنون ضلع شرقی و غربی صحن 84، ضلع شمالی آن 74 و ضلع جنوبی آن 75 متر طول دارد. هریک از ضلع های شمالی و شرقی پانزده ایوان و ضلع های غربی و جنوبی آن چهارده ایوان دارد. در هر ایوان حجره ای است که داخل آن یکی از مشاهیر، عالمان و رجال دفن شده است.

6. ایوان ها
1 ـ 6. ایوان طلا
ایوان طلا از زیباترین و با شکوه ترین ایوان های حرم است که در پایین پای مبارک و رو به مشرق واقع شده و در برابر آن باب السوق الکبیر قرار دارد. این ایوان چهل متر ارتفاع و 45 متر طول دارد و به طور کامل از طلای ناب روکش شده است. طلاکاری ایوان و گنبد را نادر شاه در 1156 ق انجام داده است. تمام نمای بیرونی ایوان، کناره ها و دیواره ها تا سقف و قوس با طلای ناب پوشش داده شده است.
از داخل ایوان طلا دری به داخل رواق باز می شود و چهل چراغ بسیار زیبایی در وسط ایوان نصب شده که هدیه ناصر الدین شاه است. در مقابل این ایوان حوض بزرگی قرار داشت که به حوض کوثر مشهور بود و بعدها از میان رفت.

2 ـ 6. ایوان العلما
در شمال حرم قرار دارد و از آثار عصر آل بویه است. این ایوان در عصر صفوی تجدید بنا و در دوره نادری به طور کامل کاشی کاری شد که امروزه به همان حال باقی است و قدمت آن از دیگر قسمت های حرم بیشتر است. روی کاشی آن قصیده ای از قوام الدین در شانزده بیت به خط زیبای کمال الدین حسینی گلستانه اصفهانی دیده می شود که مطلع آغازین آن چنین است:
یا رب خیر المرسلین * * * سلم علی نوح الامین
در این ایوان عالمان زیادی دفن شده اند و به این سبب «ایوان العلما» نام گرفته است. تکیه بکتاشیه، یادگار عصر عثمانی، سمت غربی این ایوان بوده است.

7. دیوارهای صحن
حرم مطهر از سمت صحن دارای سه دیوار است:
1 ـ دیوار اول به شکل مستطیل و دارای هفده متر ارتفاع است. از جنوب تا شمال 77 و از شرق تا غرب 72 متر طول دارد. این دیوار دوطبقه است و هر طبقه حجره و ایوان هایی دارد.
2 ـ دیوار دوم به ارتفاع دیوار اول در وسط صحن و مستطیلی ساخته شده است. از شمال تا جنوب 31 و از شرق تا غرب سی متر طول دارد. بر این دیوار سه در تعبیه شده است. دو درب در مقابل هم است که یکی از سمت شمال مقابل باب طوسی و دیگری از جنوب مقابل باب القبله صحن باز می شود. درب سوم نیز به ایوان طلا مشرف است.
3 ـ دیوار سوم، به ارتفاع دو دیوار قبل، به صورت مربع و محیط به قبر شریف و روضة المقدسه است. از شمال تا جنوب سیزده متر و از شرق تا غرب نیز همین مقدار طول دارد. از این دیوار پنج در به حرم باز می شود.

8. درهای صحن
صحن مرقد مطهر امام علی (علیه السلام) در دوره صفوی چهار در داشت که زائران از طریق آن ها به داخل صحن راه می یافتند. در عصر عثمانی یک در به تعداد آن ها اضافه شد و امروزه هر پنج در محل ورود و راه یابی زائران به صحن شریف است. نام این درها عبارت است از:
1 ـ 8. باب الکبیر: سمت شرق حرم واقع است و به عنوان درب اصلی مورد استفاده قرار می گیرد و چون روبه روی سوق الکبیر قرار دارد، باب الکبیر نام گرفته است.
2 ـ 8. باب شرقی: کوچک تر از باب الکبیر است و در سمت شرق حرم مطهر قرار دارد. از آن جا به بازار عبا فروشان یا بزازها راه دارد. روی این درب آیه هایی از قرآن و نیز چند حدیث درج شده است. آن را در 1252 ق ساخته اند.
3 ـ 8. باب الطوسی: در شمال مرقد مطهر واقع است و به دلیل قرار گرفتن در خیابانی که در نزدیکی آن مسجد و آرامگاه شیخ طوسی (ف 460 ق) است، باب طوسی نام دارد. گویند این درب رو به سمت مشهد مقدس است.
4 ـ 8. باب القبلة: سبب این نام گذاری آن است که رو به سمت قبله دارد. این باب بر دیوار جنوبی صحن واقع است.
5 ـ 8. باب سلطانی: باب سلطانی را سلطان عبد العزیز عثمانی در 1279 ق ساخته است. آن را باب الفرج نیز می گویند. این درب در سمت غرب صحن است.

منبع: عتبات عالیات عراق